Evropski revizorski sud je potvrdio slabost Evropske unije da trenutnim pristupom proizvede sveobuhvatne promjene u oblasti vladavine prava u zemljama Zapadnog Balkana, ali i ponudio preporuke da se motivi i uslovi definišu na precizniji i predvidljiviji način.
Odsustvo političke volje, vlasništva nad reformama i marginalizacija civilnog društva – to su glavni razlozi zbog kojih Instrument za pretpristupnu pomoć Evropske unije (EU) u oblasti vladavine prava u periodu 2014-2020. godine nije imao trajne efekte. Ključni nalazi evaluacije koju je sproveo Evropski revizorski sud govore o zarobljavanju države, nevoljnosti domaćih aktera i rastegljivim procedurama finansijske podrške, koji se nužno ne moraju zasnivati na mjerljivim rezultatima. Zato je važno ukazati na nekoliko važnih poruka, koje na više ili manje eksplicitan način ukazuju na slabosti politike uslovljavanja i ograničeni domet finansijske podrške od strane EU. Naročitu težinu ovim nalazima daje činjenica da dolaze od zvanične EU institucije, zadužene za nezavisnu spoljnu reviziju finansijskog upravljanja.
Zarobljena država se ne reformiše „sama od sebe“
Izvještaj podsjeća da indikatori relevantnih međunarodnih organizacija pokazuju da zarobljavanje države i rasprostranjena korupcija nisu obuzdani brojnim reformskim aktivnostima EU u regionu. Na drugoj strani, redovni godišnji izvještaji Evropske komisije o zemljama proširenja ne sadrže dio koji bi se bavio procjenom političke volje ili vlasništvom nad reformama. O nedovoljnoj održivosti reformi u oblasti vladavine prava možda je najgovorljiviji podatak da od dvadeset IPA projekata, koji su posebno analizirani u izvještaju, samo su njih tri preuzeta od strane nacionalnih institucija po formalnom završetku.
Marginalizacija civilnog društva
U Crnoj Gori i zemljama regiona navikli smo da se žalimo na tretman civilnog društva od strane nacionalnih vlada, sa pravom. Ono što se mnogo rjeđe problematizuje je slaba vidljivost nalaza i monitoringa od strane civilnog društva u izvještajima i misijama koje sprovode EU institucije. Evropski revizorski sud je prepoznao da EU nije dovoljno uvažila ulogu organizacija civilnog društva. Upozorio je da je podrška EU za projekte civilnog društva u oblasti vladavine prava nedovoljna da odgovori na potrebe sektora, i da je uglavnom fokusirana na kratkoročne projekte.
U izvještaju je naglašeno da Evropska komisija nikada nije iskoristila pokazatelj za monitoring IPA podrške u dijelu političkih reformi, koji se odnosi na „procenat procesa izrade javnih politika i reformi tokom kojih je civilno društvo konsultovano na efektivan način“. To se negativno odrazilo na monitoring napretka u ovoj oblasti.
Raskorak između uslova i finansijke podrške: “klauzula balansa” bez smjernica za primjenu
EU ima na raspolaganju mogućnost da finansijsku podršku uslovi odgovarajućim napretkom u ključnim oblastima, ali izvještaj naglašava da se ona rijetko i neujednačeno koristi. Klauzula balansa omogućava da se zamrzne otvaranje ili zatvaranje ostalih poglavlja dok se ne ostvari zadovoljavajući napredak u vladavini prava (poglavljima 23 i 24). Ovaj alat ima potencijal da podstakne domaće vlasti na odgovarajuće reakcije i napredak u problematičnim poglavljima. Međutim, Evropski revizorski sud ukazuje da ne postoje nikakve smjernice koje bi odgovorile na pitanja kako i kada treba primijeniti klauzulu balansa.
Šta dalje?
Izvještaj je mnogo konkretniji u preporukama nego sada već zaboravljena Strategija Evropske komisije iz 2018. godine, koja je obećavala da vrati kredibilitet procesu proširenja, ili nova metodologija pristupanja, koja ostaje samo načelni skup ideja. Između ostalog, on ukazuje na potrebu da se definišu konačni indikatori uticaja u temeljnim oblastima vladavine prava, kao što su nezavisnost sudstva, sloboda izražavanja, borba protiv korupcije, ali i zarobljavanje države, koje je uglavnom ispod radara EU institucija. Takođe se predlaže monitoring doprinosa civilnog društva vladavini prava, što bi moglo da pruži jasnu osnovu za prijeko potrebnu reformu ukupne podrške i uloge civilnog društva. Upućuje se i na neophodnost da Evropska komisija veže raspodjelu fondova iz IPA III, za period 2021. do 2027. godine, u oblastima poljoprivrede, ruralnog razvoja i infrastrukture za napredak u vladavini prava.
Ove i druge preporuke u specijalnom izvještaju Evropskog revizorskog suda predstavljaju dobar osnov za konačnu razradu novog i drugačijeg pristupa EU proširenju.
