EU treba da reaguje na zarobljavanje službi bezbjednosti u regionu

Zaključak je skupa koji je Beogradski centar za bezbednosnu politiku (BCBP) organizovao 4. juna 2019. u Beogradu, u okviru projekta „Ko nadzire nadzirače: Ka odgovornim službama bezbjednosti na Zapadnom Balkanu ”, koji zajednički sprovode Beogradski centar za bezbednosnu politiku iz Srbije, Centar za evropske strategije – EUROTHINK iz Severne Makedonije i Institut alternativa iz Crne Gore.

Evropska komisija prepoznala je da zemlje Zapadnog Balkana sve više imaju problema sa zarobljavanjem države, u čemu značajnu ulogu imaju službe bezbjednosti. Zbog učešća u tom negativnom procesu rad službi bezbjednosti ne smije da bude tabu tema u javnosti, rekla je istraživačica BCBP i moderatorka skupa Jelena Pejić.

Znaci zarobljavanja službi bezbjednosti u Srbiji

Izvršni direktor BCBP Predrag Petrović ukazao je na loš trend politizacije službi bezbjednosti u Srbiji. Nelegitiman uticaj politike na rad službi bezbjednosti bio je prisutan i ranije, ali je u posljednjih nekoliko godina došlo do znatnog pogoršanja i jače zloupotrebe službi od strane političara. Petrović je istakao da EU u procesu pregovora sa Srbijom mora da obrati veću pažnju na reformu službi bezbjednosti bez koje neće biti ni napretka u vladavini prava.

„Uticaj politike na rad službi bezbjednosti očigledan je na primjeru postavljanja Bratislava Gašića, visokog funkcionera vladajuće partije, za direktora BIA. Upitno je da li je tako nešto negde u Evropi zabilježeno,“ istakao je Petrović.

Sa druge strane, policijski inspektor Nebojša Blagotić koji je istraživao naftnu mafiju i ukazao na spregu službi bezbjednosti, političkih partija i organizovanog kriminala prijevremeno je penzionisan. Sud je presuđivao u njegovu korist, ali se ništa nije desilo. Slučaj na koji je on ukazivao ostao je potpuno neistražen, Petrović je podsjetio.

Petrović je istakao je da ovi primjeri mogu izgledati kao izolovani slučajevi, ali ih je dovoljno da se mogu povezati u širu sliku.

„Možda najilustrativniji primjer zarobljavanja službi bezbjednosti, u najskorije vrijeme, je slučaj visoko pozicioniranog radnika BIA i bivšeg načelnika beogradskog centra BIA Marka Parezanovića, koji je izjavio da najveću prijetnju za bezbjednost Srbije predstavlja prikriveno djelovanje pojedinaca putem opozicionih partija, medija, sindikata i nevladinih organizacija,“ rekao je Petrović.

Funkcionalan nadzor službi bezbjednosti bi umanjio sumnje o njihovoj sprezi sa organizovanim kriminalom i političkim moćnicima, ali on više ne postoji. U Srbiji je postojala dobra praksa kontrole službi bezbjednosti koje je uspostavio prethodni zaštitnik građana, uradivši nekoliko dubinskih kontrola rada, objasnio je Petrović. Međutim, danas se Zaštitnik građana ne bavi nadzorom službi bezbjednosti, nisu dostupni podaci o broju ljudi koji se bave nadzorom službi u ovoj instituciji, kao i koliko njih ima bezbjednosne sertifikate koji im omogućavaju dubinsku kontrolu službi. Skupštinski Odbor za kontrolu službi bezbjednosti je ostvario izvjestan napredak u radu u prošlosti ali je taj trend prekinut. Trenutno stanje najbolje ilustruje činjenica da je predsjednik Odbora Igor Bečić dodijelio plakete za zasluge ljudima iz MUP-a i policije, Nebojši Stefanović, Dijani Hrkalović i Vladimiru Rebiću, zaključio je Petrović.

EU nije reagovala na rana upozorenja civilnog društva u Severnoj Makedoniji

Najdrastičniji primjer zloupotrebe službi bezbjednosti dogodio se u Severnoj Makedoniji gde je Uprava za bezbjednost i kontraobaveštajne poslove od 2008. do kraja 2015. godine nezakonito prisluškivala više hiljada građana. Međutim, prije ovog skandala postojali su znakovi na koje je civilno društvo upozoravalo, objasnila je Magdalena Lembovska iz Centra za evropske strategije – EUROTHINK.

„Nije bilo jasno koja služba bezbjednosti je zadužena za šta, tako da se nije znalo kome uputiti pitanja i nije bilo moguće pratiti rad službi. Nije bilo nikakvih informacija o njihovom radu, nadzoru i kontroli. Iako je bilo pokušaja skupštinskog odbora da izvrši nadzor rada službi, službe su uvek uspijevale da spriječe te rijetke pokušaje. U međuvremenu, budžet za rad službe je nekoliko puta bitno uvećan, uglavnom kroz rebalans budžeta. Nikada nismo dobili informaciju zbog čega su službi bila potrebna ta dodatna finansijska sredstva, kakva oprema je kupljena tim novcem, zbog čega je kupljena i u koje svrhe je korišćena. Kasnije smo saznali da je nešto od te opreme korišćeno za protivzakonito prisluškivanje“, rekla je Lembovska.

Pribe izveštaj kao odlučujući impuls za reformu službi bezbjednosti

Povodom skandala, Evropska komisija poslala je grupu eksperata, predvođenu Rajnhardom Pribeom, koja je razotkrila sistemske probleme i o tome izradila javni izvještaj. Dvije godine kasnije urađen je novi izvještaj, kojim je ekspertska grupa utvrdila da je samo nekoliko preporuka iz njihovog izveštaja usvojeno.

„Pribe izvještaj je obezbedio okvir za vršenje pritisaka na vlast i institucije da ispunjavaju svoje obaveze i da se ponašaju odgovorno,“ Lembovska je istakla.
Nakon drugog izvještaja ekspertske grupe, proces reforme službi bezbjednosti bio je inkluzivan i uključio predstavnike civilnog društva, što predstavlja korak napred. Međutim, proces reforme trebalo bi da obuhvati i ostale dijelove sektora bezbjednosti, Lembovska je poručila.

Jelena Pejić podsjetila je na prijedlog BCBP-a da se po uzoru na Pribe izvještaj izrade slične analize zarobljavanja države u svakoj zemlji Zapadnog Balkana. Prijedlog je naišao na podršku kolega iz Srbije i regiona.

Zatvaranje službi bezbednosti pred očima EU i javnosti

Pristupanje Crne Gore NATO-u podrazumijevalo je reformu sektora bezbjednosti, što je jedan od razloga zašto reforma službi bezbjednosti nije bila obuhvaćena dosadašnjim zahtjevima u okviru EU integracija. EU bi morala da postane zainteresovana za rad službi bezbjednosti prije nego što se dese radikalne krize kao što se dogodilo u Severnoj Makedoniji, objasnila je Dina Bajramspahić iz Instituta alternativa.

„EU posle ulaska Crne Gore u NATO podrazumijeva da su neke ključne stvari urađene. Ali ne mislim da je to dobra procjena. Sada već da gotovo nemamo ništa od uvida u rad službi. Došlo je do zatvaranja i to zatvaranje je koincidiralo sa učlanjenjem u NATO, ali i sa nekim kadrovskim promjenama u službi,“ rekla je Bajramspahić.

Za NATO je najvažnija bila bezbjedna razmjena podataka, dok pitanja transparentnosti i odgovornosti koja prvenstveno interesuju građane nisu bila obuhvaćena. Pre deset godina statističkim podacima o primjeni mjera tajnog nadzora bio je otvoren pristup, dok se danas tvrdi da bi objavljivanje takvih podataka ugrozilo nacionalnu bezbjednost, Bajramspahić je istakla.

Agencija za nacionalnu bezbjednost Crne Gore je prestala da postoji u javnom diskursu jer se predstavnici ne trude da približe rad Agencije građanima, a nema ni uzbunjivača u ovom sektoru, upozorila je Bajramspahić.

„Mora postojati svijest o tome da je obaveštajna agencija organ kao i svaki drugi koji se finansira od strane građana i mora odgovarati tim građanima. Na žalost kod nas je praksa da obaveštajne agencije mahom prepoznaju političke elite kao nekoga kome odgovaraju,“ navela je Bajramspahić.

Međutim, odgovornost za rad službi bezbjednosti dijele i nadzorna tela. U Crnoj Gori postoji Odbor za bezbjednost i odbranu koji je posljednji put bio u Agenciji za nacionalnu bezbjednost 2010. godine, dok ombudsman nikada nije bio tamo iako ima ovlašćenje i neograničen pristup dokumentima.

„Mi imamo razloga za zabrinutost u vezi sa zakonitosti rada naših bezbjednosnih agencija. Takođe smo svjesni da civilno društvo ne treba da se bavi detaljima rada agencija, već želimo da vidimo da to rade organi koji su uspostavljeni sa tim ciljem,“ rekla je Bajramspahić.

Neophodna je efikasna demokratska i civilna kontrola nad službama bezbjednosti kako bi se uspostavilo poverenje, zaključili su panelisti.

Kako je protekla panel diskusija možete pogledati  na snimku u prilogu: