Istraživanje za 2022. godinu je pokazalo da se prilikom korišćenja mehanizma neposrednog sporazuma nepravilnosti ogledaju u tome što pojedinačne nabavke prelaze iznos od 5.000 eura bez PDV-a, kao i da naručioci ne vode računa o godišnjoj procjeni predmeta javnih nabavki, pa za pojedine predmete taj iznos dostiže i do preko 40.000 eura. Istraživanjem smo uočili i dijeljenje predmeta javne nabavke, kako bi se izbjegao transparentniji postupak putem CEJN-a, a što je suprotno Zakonu o javnim nabavkama
Institut alternativa (IA) je na uzorku ministarstava i opština, analizirao potrošnju za 2022. godinu upotrebom neposrednog sporazuma, odnosno jednostavnih nabavki do 5.000 eura. Neposredni sporazum, ili direktna pogodba koju je moguće zaključiti na iznos do 5.000 eura, je jednostavna nabavka roba, usluga i radova direktnim izborom određenog ponuđača uz prihvatanje predračuna/ profakture, fiskalnog računa ili ugovora u zavisnosti od vrste predmeta nabavke, koju nije obavezno sprovesti kroz sistem Crnogorskih elektronskih javnih nabavki (CEJN).
Analiza se oslanja na podatke iz CEJN-a, odnosno pojedinačne izvještaje naručilaca koje nam je dostavilo Ministarstvo finansija, što ima određene manjkavosti, budući da je unos podataka o ovim nabavkama u CEJN mogućnost, ali ne i obaveza naručilaca. Takođe, Institut alternativa je kroz slobodan pristup informacijama tražio kopije faktura i ugovora do 5.000 eura od ministarstava i opština koje su imale najveći udio potrošnje za javne nabavke kroz neposredni sporazum.
Među ministarstvima koja su imala veći procenat direktne potrošnje u odnosu na ukupnu potrošnju za javne nabavke nalaze se sljedeća ministarstva: Ministarstvo nauke i tehnološkog razvoja (100%), Ministarstvo vanjskih poslova (88,50%), Ministarstvo kapitalnih investicija (64,03%), Ministarstvo zdravlja (60,53%), Ministarstvo ljudskih i manjinskih prava (58,68%), Ministarstvo ekologije, prostornog planiranja i urbanizma (48,75%), Ministarstvo javne uprave (44,96%), Ministarstvo kulture i medija (41,71%), Ministarstvo ekonomskog razvoja (31,35%), Ministarstvo prosvjete (26,98 %), Ministarstvo rada i socijalnog staranja (26,98%) i Ministarstvo sporta i mladih (26,98%).
Na ovaj način, ova ministarstva su u 2022. godini direktno ugovarala nabavke u iznosu od 26.000 eura, koliko je potrošilo Ministarstvo sporta i mladih, pa do preko 230.000 eura koliko je utrošilo Ministarstvo ekologije, prostornog planiranja i urbanizma.
Iako se iz Izvještaja o jednostavnim nabavkama do 5.000 eura zaključuje da je Ministarstvo javne uprave (MJU) utrošilo skoro 2,7 miliona eura, iz MJU su pojasnili da se iznos od 2 460.654,41 eura odnosi na direktan pregovarački postupak bez prethodnog objavljivanja. Ovaj postupak je sprovedenu skladu sa Članom 33 Zakona o javnim nabavkama za hitnu sanaciju posljedica sajber napada. Dodatno su pojasnili da je iznos prikazan na ovaj način u dogovoru sa Ministarstvom finansija, zbog toga jer portal CEJN nije bio u funkciji i druga opcija izvještavanja nije bila moguća.
Kada je riječ o opštinama poredak je sljedeći: Berane (59,16%), Kolašin (53,31%), Mojkovac (40%), Andrijevica (31,54%), Danilovgrad (28,83%), Tivat (28,68%), Kotor (28,48%) i Gusinje (26,83%).
Opštine su direktno ugovarale nabavke u iznosu od 84.000 eura, koliko je potrošila Opština Gusinje, do više od 500.000 eura koliko je trošila Opština Kolašin.
Od ukupno 20 poslatih zahtjeva za slobodan pristup informacijama, dobili smo 16 odgovora. Svih osam izdvojenih opština je poslalo fakture. Od 12 ministarstava dokumentaciju je dostavilo njih osam, odnosno sedam budući da je Ministarstvo ljudskih i manjinskih prava dostavilo dva ugovora. Na zahtjev o slobodnom pristupu informacijama nijesu odgovorili: Ministarstvo kapitalnih investicija, Ministarstvo ekologije, prostornog planiranja i urbanizama, Ministarstvo javne uprave i Ministarstvo prosvjete.
Kada je riječ o tačnosti i sveobuhvatnosti podataka datih u izvještajima naručilaca, u odnosu na dokumentaciju dostavljenu Institutu alternativa, kod pojedinih naručilaca mogu se uočiti značajna odstupanja u broju faktura/ugovora, duple fakture, loše kopirani ugovori, pa je nemoguće vidjeti ime kompanije, cijenu ili vrstu usluge. Takođe, Institutu alternativa je dostavljen veliki broj faktura i ugovora za nabavke kojih nema u izvještaju, dok sa druge strane ministarstva i opštine nisu dostavila fakture za nabavke koje su prijavili Ministarstvu finansija. Poređenje razlika dostupno je u tabelama na kraju teksta.
Istraživanje za 2022. godinu je pokazalo da se prilikom korišćenja mehanizma neposrednog sporazuma nepravilnosti ogledaju u tome što pojedinačne nabavke prelaze iznos od 5 000eura bez PDV-a, kao i da naručioci ne vode računa o godišnjoj procjeni predmeta javnih nabavki, pa za pojedine predmete taj iznos dostiže i do preko 40.000eura. Istraživanjem smo uočili i dijeljenje predmeta javne nabavke, kako bi se izbjegao transparentniji postupak putem CEJN-a, a što je suprotno Zakonu o javnim nabavkama.
Ova analiza je potvrdila nalaze za 2021. godinu, kada je Institut alternativa prvi put kroz analizu „Direktne nabavke pod lupom“ ukazao na mogućnosti zloupotrebe ovog mehanizma, a što je na kraju potvrđeno budući da su navedene nepravilnosti konstatovane i od strane Inspekcije za javne nabavke.
Tabela 1: Podaci o razlikama između izvještaja naručilaca i podataka dostavljenih IA kroz SPI o jednostavnim nabavkama do 5.000 eura u 2022. godini/Ministarstva
Malo preko “praga”
Kada je u pitanju korišćenje mehanizma direktne pogodbe za nabavke, pravila su jasna – jednostavna nabavka procijenjene vrijednosti na godišnjem nivou do 5.000 eura sprovodi se direktnim izborom. To znači da ukupna vrijednost za isti predmet nabavke ne smije da prelazi 5.000 eura, bez PDV-a. U decembru 2022. godine su usvojene Izmjene i dopune Zakona o javnim nabavkama, kada je vrijednost za ovu vrstu jednostavnih nabavki povećana je sa 5.000 na 8.000eura.
Kao i prethodnih godina, većina ministarstva, 8 od 12 analiziranih, odlučilo se da avio-karte nabavlja ovom metodom, umjesto da tu uslugu sprovede kroz jednostavnu nabavku ili okvirni sporazum. U tu svrhu osam ministarstava je tokom 2022. godine kroz direktno ugovaranje potrošilo preko 90.000 eura. Od toga je Ministarstvo ekonomskog razvoja i turizma za godinu potrošilo preko 43.000 eura, na nabavku avio-karata, kod osam različitih agencija, što predstavlja više od pola ukupne cifre (85.147.45 eura) koja je otišla na jednostavne nabavke ispod 5.000 eura. Slijedi Ministarstvo ekologije, prostornog planiranja i urbanizma koje je potrošilo više od 15.000 eura, Ministarstvo nauke i tehnološkog razvoja koje je potrošilo blizu 11.000 eura kod tri agencije, Ministarstvo rada i socijalnog staranja oko 10.000 eura, ljudskih i manjinskih prava više od 7.000 eura i Ministarstvo vanjskih poslova 5.000 eura
Ministarstvo rada i socijalnog staranja je za usluge hotelskog smještaja na godišnjem nivou izdvojilo više od 5.000 eura, dok je Ministarstvo ekologije, prostornog planiranja i urbanizma za istu uslugu direktno ugovorilo više od 13.000 eura. Ovo ministarstvo je za razne analize i konsultacije, te nabavku zaštitne opreme, prekoračilo iznos za ove nabavke budući da je izdvajalo sume od pet hiljada eura pa na više.
Ministarstvo ekonomskog razvoja i turizma prethodne godine potrošilo je preko 20.000 eura na usluge prevođenja, a na razni kancelarijski materijal preko 7.000 eura. Takođe ovo ministarstvo je sa jednom kompanijom tokom 2022. godine potpisalo 50 faktura u vrijednosti većoj od 7.500 eura, a sve se odnose na nabavku neke vrste automaterijala.
Sporne nabavke u Ministarstvu kapitalnih investicija, koje zbirno na godišnjem nivou iznose preko 5.000 eura, većim dijelom se odnose na konsultantske usluge, odnosno honorare koji su isplaćivani pojedincima u iznosu koji se kreću od pet do šest hiljada eura, za jedan posao.
Slična situacija je i sa opštinama, koje su takođe na direktan način ugovorale nabavke u iznosu većem od dozvoljenog. Opština Andrijevica je recimo nabavila 72 kompleta udžbenika za Gimnaziju u iznosu većem od 6.000 eura. Opština Gusinje je za geodetske usluge dva puta platila preko 5.000, a za usluge rada bagera na lokalnim putevima više od 8.000 eura. Opština Mojkovac je prekoračila iznos prilikom nabavke peleta u iznosu od blizu 6.000 eura.
Nabavka kroz više faktura, bez konkurentnosti
Normu, da ukupna vrijednost za isti predmet nabavke ne smije da prelazi 5.000 eura u većini opština i ministarstava tumače na način da jedna faktura ne može iznositi preko 5.000 eura, i tako ne vode računa o godišnjoj procjeni sredstava za isti predmet nabavke, što je odstupanje od navedenog pravila.
Opština Mojkovac je sa jednom građevinskom kompanijom realizovala nabavku adaptacije kancelarija kroz tri fakture. Iako se radi o hodniku i kancelarijama koje se nalaze u istom objektu Zgradi Bojne njive, Opština je na osnovu tri fakture realizovala adaptaciju i na taj način direktno izabrala izvođača, umjesto da objavi javni poziv za adaptaciju prostorija kroz regularan postupak jednostavnih nabavki. Jedna faktura se odnosi na adaptaciju kancelarije broj 1 u iznosu od 3.280 eura (ponuda od 25.08.2022.), druga na adaptaciju kancelarije broj 2 u iznosu od 2.900 eura (ponuda od 05.09.2022.) i treća na adaptaciju hodnika u iznosu od 2.800 eura (ponuda od 19.09.2022). Iznos navedenih radova bez PDV-a je 8.980 eura, plaćen kroz tri fakture istoga dana, 28.12.2022. godine.
Prema podacima iz Izvještaja, Opština Gusinje imala je dvije nabavke materijala, koje su izvršene istog dana, ali su razdvojene budući da njihov zbirni iznos premašuje limit od 5.000 eura. Ova Opština je prekoračila i godišnju procijenjenu vrijednost za nabavku elektro-materijala, koje je nabavila kroz četiri nabavke od iste firme (6.300 eura bez PDV-a).
Opština Danilovgrad je dostavila pet faktura sa istim predmetom nabavke tj. opisom posla “Stručni građevinski nadzor” za koje je isplaćeno više od 9.000 eura. Istovremeno je sa jednom građevinskom firmom potpisala dva ugovora o sanaciji rupa za šta je platila više od 7.000 eura.
Tabela 2: Podaci o razlikama između izvještaja naručilaca i podataka dostavljenih IA kroz SPI o jednostavnim nabavkama do 5.000 €a u 2022. godini/Opštine
| Naručilac | Izvještaj MF | Podaci dostavljeni IA | ||
| Broj faktura | Vrijednost | Broj faktura | Vrijednost | |
| Andrijevica | 359 | € 89.985.30 | 240 | € 46.790.518 |
| Berane | 100 | € 197.293.59 | 110 | € 223.284.657 |
| Danilovgrad | 560 | € 330.646.66 | 609 | € 350.734.36 |
| Gusinje | 96 | € 84.375.22 | 105 | € 65.180.967 |
| Kolašin | 586 | € 516.475.65 | 518 | € 392.784.66 |
| Kotor | 165 | € 88.661.20 | 160 | € 79.737.27 |
| Mojkovac | 395 | € 200.564.45 | 420 | € 251.030.118 |
| Tivat | 298 | € 461.808.92 | 241 | € 443.817.244 |
Šta se sve kupuje neposrednom pogodbom?
I ministarstva i opštine putem direktne pogodbe nabavljali su i “luksuzne sitnice”. Ministarstva su kupovala: skupe telefone po cijeni većoj od 1.000 eura, fotelje, naliv pera, odjeću, plaćala vožnju brodom. Na popisu javnih nabavki ispod 5.000 eura su i privjesci, sijalice, gusle, Gorski vijenac.
Opština Andrijevica je u tri navrata nabavljala rakiju (dunju i šljivu). Za ove nabavke nisu dostavili fakture, već se ti podaci mogu naći u izvještaju Ministarstva finansija. Kada je riječ o opštinama, zanimljiv detalj vezan je za Opštinu Andrijevica, koja je tokom 2022. godine obavila više nabavki u marketu “Karamela”, čija ukupne vrijednosti prelazi iznos od 5.000 eura. U ovom slučaju radi se o potencijalnom konfliktu interesa jer se Opština odlučila da direktno nabavlja određene robe od marketa čiji je vlasnik predsjednik opštine Andrijevica Željko Ćulafić, što se se može provjeriti uvidom u Privredni registar Crne Gore.
Zanimljivo je i da je Opština Berane koristila usluge marketa “Karamela”, koja je za potrebe Sajma poljoprivrede, organizovala ketering, za koji je između ostalog nabavljeno 122 kg pečenja.
Jednostavne nabavke koje to nijesu
U izvještaju za jednostavne nabavke koje se odnose na Ministarstvo vanjskih poslova nalaze se i neke stavke koje višestruko premašuju cifru koja bi trebalo da bude predmet ove vrste nabavke. Naime, radi se o posebnoj vrsti nabavki za diplomatsko konzularna predstavništva. One su uređene posebnom Uredbom u kojoj se navodi da diplomatsko konzularna predstavništva nabavku robe i usluge do 40.000 eura, mogu ugovoriti na način da prikupe tri ponude i izaberu najpovoljniju. Međutim, Ministarstvo vanjskih poslova premašilo je i taj iznos prilikom nabavke službenog vozila za potrebe ambasade Crne Gore u Vašingtonu, u visini od oko 60.000 eura. U tabeli je navedeno da je bilo pet ponuda. Ali ove nabavke nema na spisku svih ugovora javnih nabavki za 2022.godinu, kao ni u CEJN-u. Iz ovog ministarstva nijesu poslali fakture za te nabavke.
U nastavku možete pogledati prilog TV Vijesti na ovu temu:
Ovaj istraživački tekst nastao je u okviru projekta “Javne nabavke pod lupom – Čuvari da čuvaju!“, koji sprovodimo uz podršku Ambasade Kraljevine Holandije u Srbiji i Crnoj Gori, kroz MATRA program podrške. Projekat ima za cilj da osnaži i motiviše čuvare budžeta da se bore protiv korupcije i neprikladnih uticaja u javnim nabavkama.
