Uprkos tome što poslovanje preduzeća u državnom vlasništvu predstavlja jedan od važnih elemenata za razvoj crnogorske ekonomije, jer te firme imaju značajan broj zaposlenih i novac, država već godinama ne čini ništa da uspostavi adekvatnu kontrolu nad njihovim poslovanjem.
To se posebno odnosi na kontrolu politike zarada u firmama kojima je za uspješno poslovanje potreba depolitizacija i upošljavanje profesionalnog rukovodećeg kadra.
Posljednja mjera Vlade, odnosno Ministarstva finansija, čiji je cilj bio transparentnost i pravedna javna potrošnja, je obaveza državnih preduzeća da smanje zarade za 10 procenata u prvoj, odnosno pet u drugoj godini, ako su negativno poslovala u prethodnoj.
To rješenje koje je sadržano u Zakonu o zaradama u javnom sektoru stupilo je na snagu u martu 2016. godine, a podaci do kojih su “Vijesti” došle u istraživanju je da većina preduzeća nije ispoštovala tu zakonsku odredbu.
Uz to, Ministarstvo finansija za “Vijesti” je priznalo da ne raspolaže informacijma o smanjenju zarada, jer nije kontrolisalo preduzeća u tom dijelu.
Na spisku gubitaša nalazi se 14 državnih firmi koje su zabilježile gubitak u 2016. i 2017. godini, ili u obje. U skladu sa zakonom, te firme morale su da smanje plate u prošloj i ovoj godini, a neke bi to morale da urade i u narednoj godini. Na spisku su Željeznički prevoz, Željeznička infrastruktura, Održavanje željezničkih sredstava, Elektroprivreda, Montengro airlines, Institut crne metalurgije, Crnogorska plovidba, Nacionalni parkovi, Barska plovidba, Montepranzo Bokaprodukt, Novi duvanski kombinat, Castello Montenegro, Project Consulting.
“Vijesti” su analizirale finansijske izvještaje državnih firmi koji su dostupni na sajtu Poreske uprave, nakon čega su upućena pitanja onima koji su negativno poslovali da li su ispoštovali član Zakona o zaradama zaposlenih u javnom sektoru kojim je definisana politika njihovog smanjenja.
Većina njih je odbila da odgovori na pitanja. Neka od preduzeća nemaju ni internet stranicu na kojoj bi se pronašle osnovne informacije, poput Montepranzo Bokaprodukta iz Tivta.
Preduzeća koja su dostavila odgovore, a smanjila su zarade, najčešće nijesu precizno navodila da li je do smanjenja došlo u periodu od početka primjene zakona o zaradama. Uz to, njihovi odgovori potvrđuju izostanak kontrole od strane Ministarstva finansija.
Nema budžetskog inspektora
U Ministarstvu finansija su kazali “Vijestima” da im gubitaši nijesu dostavljali na mišljenje akte o zaradama kojim su smanjene u skladu sa zakonskim odredbama.
“Shodno tome, ministarstvo ne raspolaže informacijama da li su zarade u ovim preduzećima smanjene u skladu sa zakonom”, istakli su u resoru kojim rukovodi ministar Darko Radunović.
Pojašnjavaju da je nadzor nad primjenom zakona o zaradama zaposlenih u javnom sektoru u nadležnosti budžetskog inspektora i da je to mjesto upražnjeno, zbog čega nijesu kontrolisali smanjenja zarada u preduzećima u većinskom državnom vlasništvu.
“U prethodnom periodu u više navrata je raspisivan oglas za popunjavanje mjesta budžetskog inspektora, ali nije bilo prijavljenih kandidata. Uprava za kadrove je 26. jula prošle godine objavila interni oglas unutar državnog organa za popunu tog radnog mjesta na period od sedam godina, na koji nije bilo prijavljenih kandidata. Interni oglas između državnih organa za to radno mjesto raspisan je 8. septembra prošle godine i takođe nije bilo prijavljenih kandidata, nakon čega je 19. oktobra 2017. godine raspisan javni oglas, bez prijavljenih kandidata. U cilju prevazilaženja tog stanja, ministarstvo će kroz novi pravilnik o sistematizaciji radnih mjesta, čija izrada je u toku, bliže definisati položaj i ulogu budžetskog inspektora i pristupiti kadrovskom rješavanju pitanja”.
Nepostojanje inspektora ne smije biti izgovor
Istraživačica javnih politika u NVO Institut alternativa Milena Muk ocijenila je da nepoštovanju odredbe o smanjenju zarada doprinosi i njena loša formulacija i u prvom redu nepostojanje nadzora nad sprovođenjem. Ona je istakla da budžetska inspekcija nije funkcionalna već tri godine, ali da izostanak ne treba da bude izgovor za nepostojanje bilo kakvog nadzora nad sporovođenjem zakona.
“Zakonom je definisana obaveza Ministarstva finansija da vodi centralnu evidenciju o zaradama zaposlenih u javnom sektoru, na osnovu podataka koje su svi obveznici dužni da dostavljaju na mjesečnom nivou. Dakle, nespretne formulacije i nepopunjavanje radnih mjesta u budžetskoj inspekciji, nijesu prepreka proaktivnijem stavu ministarstva u izvršavanju svojih nadležnosti, koji je neophodan kako bi se ovo i bilo koje drugo rješenje sprovelo u praksi”.
U toj NVO podsjećaju da se zakon o zaradama pripremao dvije godine, da bi od marta 2016. od kada je u primjeni – svi na njega zaboravili. Dodaju i da je zakon promijenjen čak šest puta, što dodatno otežava praćenje primjene.
“IA se u okviru javnih rasprava zalagao za ujednačen sistem zarada u javnom sektoru, što je i bila prvobitna namjera Ministarstva finansija. Na kraju se najveća polemika vodila o zaradama u agencijama i javnim preduzećima, koji su nezavisnost branili autonomijom da uređuju sopstvene zarade. Rješenje koje je trenutno u zakonu je zbog toga loš kompromis, jer je načelno i utvrđuje zakonske obaveze u odnosu na unaprijed nedefinisanu kategoriju preduzeća i organizacija. Preduslov za uspješnu primjenu je sačinjavanje i redovno ažuriranje liste “gubitaških” preduzeća i organizacija koje vrše javna ovlašćenja. Izostaju i najosnovnije informacije o javnim preduzećima, zbog čega je u pogledu finansijske transparentnosti, ovo jedna od najugroženijih oblasti”, ocijenila je Muk.
Nezavisni poslanik i nekadašnji predsjednik skupštinskog Odbora za ekonomiju Aleksandar Damjanović “Vijestima” je kazao da striktne odredbe zakona o zaradama svjedoče o nastavku višegodišnje prakse tretiranja državnih firmi kao političko-partijskog plijena koji treba iskoristiti za zapošljavanje provjerenih partijskih kadrova, ili ugovaranje poslova sa onim firmama koji iskazuju političku lojalnost u zamjenu za “pobjede” na tenderima sa, veoma često, naduvanim fakturama.
“Površna, uporedna analiza troškova poslovanja većine tih firmi pokazuje da se operativni i drugi troškovi stalno uvećavaju, što utiče na umanjenje realne dobiti ili u jednom broju slučajeva iskazivanje gubitka. Prosjek zarada rukovodećeg kadra u većini državnih firmi je iznad prosjeka zarada u državi, pa je mjera sankcionisanja, prije svega tog kadra, kroz umanjenje zarada trebala da bude u funkciji racionalnijeg i odgovornijeg poslovanja.Očigledno da ni ova mjera, kao i niz drugih ne mogu da se realizuju u politički potčinjenim kompanijama. Šteta je dvostruka, jer umjesto da se dio dobiti prebaci u državni budžet, ostvareni gubici se “socijalizuju” i pokrivaju kroz računovodstvene tehnike umanjenja državnog kapitala, odnosno imovine ili kroz raznorazne subvencije, garancije i druge vrste državne podrške čiji je izvor novac građana i firmi koje s mukom u ovakvom ambijentu pozitivno posluju”.
Problem i javne nabavke, konsultantske usluge, umanjenje kapitala…
Damjanović smatra da je za nepoštovanja zakona ključni razlog nepostojanje odgovornosti izvršnog menadžmenta (nema do danas ostavke zbog lošeg poslovnog rezultata) i bordova direktora gdje predstavnici Vlade ili države imaju većinu i odgovaraju toj istoj Vladi.
“Ministarstvo zaduženo za praćenje i ovog zakona, niti želi, niti umije da uspostavi mehanizme sveobuhvatnog i kontinuiranog praćenja poslovanja u ne tako velikom broju državnih firmi. Zašto se u javnom sektoru u kojem je zaposleno 50-ak hiljada građana ne može uspostaviti taj mehanizam pitanje je za ovu, po svim mjerilima najneuspješniju Vladu u posljednje dvije decenije. Pitanje na koja čelni ljudi Vlade i nadležnih institucija treba da odgovore su i šta je sa sistemom interne revizije, da li postoji budžetska inspekcija, zašto DRI, koja je tokom posljednje dvije godine, potpuno potpala pod kontrolu izvršne vlasti mnogo češće ne revidira ove kompanije, što joj je i zakonska obaveza. Kada se zatvaraju oči nad upornim devastiranjem ozbiljnih državnih firmi, iluzorno je očekivati smjene, ostavke, političku ili krivičnu odgovornost, a kamo li poštovanje nekog zakona i smanjenje zarada. A, nijesu samo zarade jedini problem kod gubitaša, pri činjenici da se kroz javne nabavke, konsultantske i druge usluge, kapital nemilice krčmi, često i u funkciji nadoknađivanja “umanjenih” zarada”.
Damjanović je podsjetio da je parlament sa minimumom kadra uspio da racionalizuje zarade u regulatornim agencijama i da dio njihove dobiti prebaci u budžet.
Vlada je 27. maja 2013. usvojila zaključke kojima je, između ostalog, obavezala preduzeća u kojima ima vlasništvo da plate izvršnim direktorima svedu na najviše dvije prosječne u državi, a pomoćnicima direktora, direktora sektora i savjetnicima do jedne i po prosječne u državi.
Zaključci su bili da se zaposlenima koji ne pripadaju menadžmentu usklade koeficijenti za obračun plata sa onima u državnoj upravi. O realizaciji tih zaključaka Ministarstvo finansija je trebalo da informiše Vladu i Skupštinu do 15. jula 2013. ali do danas to nije uradilo.
Zaključci Vlade su uslijedi nakon što je Ministarstvo uradilo analizu politike zarada i potrošnje u 30 preduzeća, a koja je pokazala da preduzeća nijesu ispoštovala obavezu od 25. aprila 2012 – da najviši nivo zarade za rukovodeća lica bude do tri prosječne zarade u državi, a ostalim zaposlenima do dvije i po prosječne u državi.
U Barskoj plovidbi ne bi da komentarišu
V.d. izvršnog direktora Barske providbe Tihomir Mirković“Vijestima” je kazao da ne bi komentarisao da li je zbog negativnog rezultata u 2016. godini trebalo nešto preduzeti prošle godine, jer se to odnosi na period kada nije bio na poziciji izvršnog direktora na kojoj je od decembra 2017.
On je rekao da je u 2018. broj zaposlenih manji nego u 2017.
“Pošto je Barska plovidba 2017. završila pozitivno i redovno izmiruje svoje obaveze, iskorišćena su prava o izuzeću koja daje član 41 zakona. Prosječna zarada je iznad crnogorskog prosjeka. Smatram da određene pozicije u kompaniji zaslužuju veća primanja zbog obima posla i stepena odgovornosti koji zaposleni na tim pozicijama imaju”.
Član 41 precizira da se odredbe zakona ne odnose na privredna društva koja ostvaruju dobit i uredno izmiruju obaveze. Taj izuzetak nema vremensko određenje, pa preduzeća koja posluju negativno u jednoj, a pozitivno u drugoj godini, pribjegavaju onim rješenjima koja su za njih povoljnija. To pokazuje i primjer Barske plovidbe.
Direktor nikšićkog Instituta za crnu metalurgiju Ranko Nikolić je kazao da ih Ministarstvo nije kontrolisalo u vezi smanjenja zarada.
Objasnio je da je prosječna plata prije smanjenja bila 538,28 eura, a nakon smanjenja iznosi 469,01 euro, što je smanjenje od oko 15 odsto. Dodao je da imaju 56 zaposlenih, što je jedan manje u odnosu na početak 2017.
U Željeznici se hvale da su plate smanjili prije nekoliko godina
Dvije državne željezničke firme Željeznički prevoz (ŽPCG) i Željeznička infrastruktura (ŽI), umjesto preciznih odgovora da li su smanjli plate zbog negativnog poslovanja u 2016. i 2017. godini, za “Vijesti” su govorili o smanjenju u posljednjih nekoliko godina.
Predsjednik odbora direktora ŽI Safet Kalač kazao je da su od početka 2013. ukupan trošak zarada smanjili za 14 odsto, odnosno sa 7,943 miliona na kraju 2012. na 6,802 miliona na kraju 2017. Dodaje da je prosječna neto plata u prošloj godini bila oko 405 eura i manja je za 20,56 odsto od prosječne u državi, kao i da sada imaju 781 zaposlenog, troje manje nego prošle godine.
“U ŽPCG smo smanjili zarade za 20 odsto u 2011. godini zbog ekonomske krize (tada je resorno ministarstvo naložilo smanjenje za 20 odsto. Usklađivanje postojećih zarada sa zakonom o zaradama još traje zbog složenosti primjene zakona na pojedine segmente željezničkog sistema Imamo najniže zarade u odnosu na ostala željeznička preduzeća”.
Uvećali su broj zaposlenih sa 359 na kraju prošle godine, na 367 na kraju avgusta ove.
U preduzeću Održavanje željezničkih sredstava kazali su da se broj radnika od 2011. smanjuje u kontinuitetu. Te godine imali su 211 zaposlenih, a sada 175. Tvrde da su za posljednje dvije godine plate smanjili za 40 odsto.Tokom prošle godine fond za zarade iznosio je oko 1,7 miliona, dok je u 2018. za tu namjenu predviđeno oko 830.000 eura. Tvrde da su fond plata 2017. smanjili za 18 odsto, a u ovoj godini za skoro 20.
Ni u firmi Castello Montengro nijesu precizirali da su ispoštovali zakon. Direktor Dušan Milović kazao je da će tokom ove godine zarade isplaćene za prvih šest mjesec biti manje za 11 odsto u odnosu na isti period prošle godine, kao i da imaju devet zaposlenih i tri člana odbora direktora. On je objasnio da su negativno poslovali zbog visoke stope amortizacije osnovnih sredstava u koja su prošle godine uložili 30.000 eura, jer je zgrada u kojoj se nalaze stara 35 godina.
U EPCG kažu da se zakon na njih ne odnosi
Iako je Elektroprivreda (EPCG) negativno poslovala 2016. i 2017. u toj energetskoj kompaniji tvrde da nijesu morali da smanjuju zarade.
“EPCG posluje kao grupa u čijem sastavu su EPCG, CEDIS, ZETA Energy i EPCG Beograd, a usvojeni od akcionara društva i zvanično predstavljeni, konsolidovani finansijski iskaz za 2017. je pozitivan i iznosi 1,51 milion”.
Kako su istakli, menadžment i sindikat imaju dobru saradnju u cilju garantovane i redovne isplate zarada, a novim kolektivnim ugovorom iz 2017. korigovana je obračunska vrijednost koeficijenta.
“Ona je smanjena za 5,8 odsto, dakle došlo je do umanjenja zarada. Taj akt je i dalje na snazi i po njemu se vrši obračun zarada i u 2018. godini”, kazali su u firmi koja ima 944 zaposlena, koliko i prošle godine.
Ipak, iz odgovora EPCG proizilazi da zarade nijesu smanjene za 10 odsto, shodno Zakonu o zaradama. Uz to, Zakon ne propisuje izuzetke za gubitaška preduzeća koja posluju u okviru grupe, pa EPCG ne bi trebalo da bude izuzet iz obaveze smanjenja zarada.
Autorke: Danijela Lasica, Marija Mirjačić
Ovaj članak je nastao u okviru projekta “Money Watch: Civilno društvo, čuvar budžeta!”, koji sprovodi Institut alternativa u saradnji sa NVO Novi horizont i Institutom za javne finansije, uz podršku Evropske unije. Sadržaj ovog članka je isključiva odgovornost autora i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije.
