Iako u Crnoj Gori postoji više institucija koje imaju nadležnost da vrše nadzor I kontrolu obavještajnog sektora, nadzora nema ili je vrlo površan, poručila je Dina Bajramspahić, istraživačica javnih politika u IA
Bajramspahić je na panel diskusiji o depolitizaciji obavještajnog sektora sa regionalnom perspektivom koju je organizovao IA, kazala je da iako je Crna Gora prošla kroz reformu obavještajnog sektora pri ulasku u NATO, Srbija i Sjeverna Makedonija prednjače po pitanju transparentnosti i odgovornosti.
Nakon afere ’’Bomba’’ koja je razotkrila prisluškivanje 20.000 građana, političara na visokom nivou, novinara, tužilaca i sudija izvršena je reforma obavještajnog sistema uz detaljne smjernice Evropske unije, kazala je Magdalena Lembovska, iz Centra za evropske Strategije EUROTHINK. Navela je kako za razliku od Crne Gore u Makedoniji postoji veliko interesovanje za ovu temu u medijima i međunarodnoj zajednici.
Predrag Petrović, iz Beogradskog centra za bezbjednosnu politiku, kazao je da u Srbiji svjedoče ne samo da se službe bezbjednosti zarobljavaju, nego i da službe bezbjednosti učestvuju u zarobljavanju države i cijelog društva, poznat kao debeizacija ne samo uprave već i društva. Nakon postavljanja novog Zaštitnika ljudskih prava i sloboda javlja se diskontinuitet u kontroli sektora bezbjednosti, jer sada nema interesovanja za kontrolom kao što je to bio slučaj sa prethodnim Zaštitnikom, Sašom Jankovićem.
Povjerenik za slobodan pristup informacijama od javnog značaja i zaštitu ličnih podataka je, zajedno sa Zaštitnikom i organizacijama civilnog društva, u Srbiji kontrolisao način na koji telekomunikacioni operateri zadržavaju statističke podatke o komunikacijama. U Sjevernoj Makedoniji je ova kontrola uspostavljena kroz novi institucionalni sistem kojim se onemogućava da bivša kontra-obavještajna služba direktno preuzima podatke od operatera, već će to za njene potrebe činiti posebna institucija. Sa druge strane, u Crnoj Gori ANB ima mogućnost direktnog pristupa podacima.
Petrović, Beogradski centar za bezbjednosnu politiku, naveo je da se centralizacija moći u Srbiji odvija putem tajne kontrole nad informacijama I kontrolom nad državnim tokovima, do čega dolazi postavljanjem na ključnim mjestima ljudi koji su lojalni vladajućoj političkoj partiji. Dodaje i da postoje jasne naznake da se državno bezbjednosne službe koriste u svrhe zastrašivanja kritičara vlasti, što se pokazalo na primjeru CEKOM organizacije koja se bavi ekološkom politikom i istraživački portal ‘’Južne vesti’’ uvodeći im finansijske kontroleiako one ne ugrožavaju nacionalnu bezbjednost.
Reforma obavještajnog sistema u Makedoniji je i dalje u toku, kazala je Lembovska, dodajući da je uspostavljena nezavisna institucija Operativno tehnička agencija (OTA) koja predstavlja vezu između operatera i tijela koja su ovlašćena za presretanje komunikacija. Na ovaj način OTA nema direktan pristup sadržajima komunikacija. Bajramspahić je, moderirajući panelom, napravila poređenje i kazala da bi ovakav sistem u Crnoj Gori značio da ANB traži odobrenje od Vrhovnog suda za pristup podacima.
Prilikom procesa reforme obavještajnog sektora u Makedoniji, i uspostavljanja nove Agencije nakon afere ‘’Bomba’’ uslijedila je bezbjedonosna provjeri svih službenika i gotovo polovina nije zadržala radni odnos.
Osvrnuvši se na proces učlanjenja Crne Gore u NATO, Bajramspahić je kazala kako određena pitanja važna za sam NATO nisu bila važna i za građane. Građanima je prilikom procesa bilo važno da Agencija pokaže više odgovornosti i transparentnosti u svom radu, kao I da se prisjeti da njen budžet plaćaju građani. Podsjetila je i da je budžet ANB u posljednjih nekoliko godina vrtoglavo rastao, pa sa 5 miliona eura budžeta od 2011. godine on je danas dosegao cifru od 9 miliona eura.
Zabrinjavajuća je činjenica da u 2019. godini na portalu ANB ne postoji nijedno obavještenje bilo koje vrste, ocijenila je Bajramspahić, i kazala da od 2005. godine postoji tendencija zatvaranja ove institucije. Navodi i da nadzora nad Agencijom ili uopšte nema, kada je u pitanju Ombudsman i AZLP ili je on vrlo površan, kada je u pitanju parlamentarni nadzor koji se sveo na razmatranje godišnjeg izvještaja o radu. Iako Parlament ima poseban zakon koji je regulisao njegove nadležnosti i omogućio da vrši kontrolu, bez ograničenja u smislu pristupa podacima i prostorijama, poslanici od 2010. godine nisu pokazali interesovanje da posjete ANB i pregledaju predmete i tehniku, daju preporuke za unapređenje zakonodavstva.
’’Bojkot Parlamenta se negativno odrazio na proces reformi obavještajnog sektora, jer je u normalnom funkcionisanju Parlamenta moglo biti izvršeno mnogo više inicijativa, zahtjeva i posjeti Agenciji’’ kazao je Aleksandar Zeković, predsjednik Savjeta za građansku kontrolu rada policije, dok je Boris Marić, CEGAS, upozorio da ne postoji društveni konsenzus oko nacionalnog interesa.
Stevo Muk, IA, ocijenio je da je jako malo urađeno od strane crnogorske opozicije kako bi se uspostavila kontrola i spriječila zloupotreba od strane jedne političke strane. Iako šest predstavnika opozicije u Odboru za bezbjednost i odbran imaju godišnjem izvještaju ANB jednom godišnje, javnost od 2010. godine ne zna kakve informacije sadrži izvještaj niti kakav je njegov kvalitet.
Zaključeno je da Agencija mora biti pod budnom pažnjom i da ukoliko nema međunarodnog pritiska, demokratska i civilna kontrola nad ovim sektorom mora biti uspostavljena.
Institut alternativa će do kraja mjeseca, sa partnerima iz Centra za evropske strategije EUROTHINK iz Sjeverne Makedonije i Beogradskog centra za bezbjednosnu politiku iz Srbije objaviti pojedinačne nacionalne analize reforme obavještajnog sektora kao i zajedničku analizu u kojoj će se uporediti različite faze u kojima se zemlje nalaze.
Organizacija diskusije je dio projekta ’’Watching the Watchers: Towards Accountable Intelligence Services in the Western Balkans’’, koji zajednički sprovode Beogradski centar za bezbednosnu politiku iz Srbije, Centar za evropske strategije – EUROTHINK iz Sjeverne Makedonije i Institut alternativa iz Crne Gore. Projekat je podržao Evropski Fond za Balkan u okviru svog regionalnog programa Think and Link.